Begin 12e eeuw besloten de paters van de St-Michielskerk om de parochierechten over te dragen aan het kapittel van de OLV-kerk (toen nog geen kathedraal of de monumentale uitstraling van vandaag). Sint-Michiels behield wel het kerkhof en dooprechten met Pasen en Pinksteren.
De Sint-Michielsabdij van de norbertijnenorde werd gesticht omstreeks het jaar 1124 en was een van de rijkste en beroemdste abdijen, gebouwd rond een bestaande 9e eeuwse kerk. Het complex was als een kleine stad, gelegen ten Zuidwesten van de Sint-Andrieskerk tussen de Kloosterstraat en de Schelde en tot aan het Kiel. Het was een plaats waar alle vorsten graag verbleven tijdens hun bezoek aan de stad, met name in het weelderige Prinsenhof.. (Ook de abdij van Tongerlo had ooit een vergelijkbaar Hertogelijk Huis binnen zijn muren). Reeds sinds 1415 droegen de abten de titel van prelaat en waren zij heer van Berendrecht, Kiel, Beerschot, Vorselaar, …., lid van de Staten van Brabant en voorrang op de meeste religieuze heerschappen. De moeder van Rubens, Maria Pypelinckx, ligt er begraven. Na de invasie van de Fransen werd de abdij in 1797 verdeeld in kavels, en in 1803 werd een scheepstimmerwerf ingericht op de gronden. Wat er nog restte van de gebouwen, werd tijdens een bombardement in 1830 compleet vernield. “Sic transit gloria mundi….“
In de 13e eeuw werd de OLV-kerk echter de enige parochiekerk. De subalterne kerk Sint-Joriskerk kreeg als enige begrafenisrechten. De andere kerken, al dan niet in oprichting hadden geen parochierechten (Doop-, Trouw- of Begraafrechten).
Pas in de 15e eeuw drong de nood aan extra parochies zich op. De OLV-kerk bleef de moederparochiekerk1; er kwamen drie subalterne kerken binnen de stadswallen: Sint-Joris, Sint-Walburga en Sint-Jacob (toen nog een kapel); buiten de stadswallen kwam 1 subalterne kerk: Sint-Willibrord. Die laatste kreeg in 1441 echter volledige parochierechten. Sint-Walburga volgde met volledige parochierechten binnen de wallen in 1477: voortaan mocht hier de biecht worden afgenomen, de communie gedaan en doop en het huwelijk uitgesproken worden. Echter mochten hier geen begrafenissen worden uitgevoerd. Nog in 1477 krijgt ook Sint-Joris dooprechten. In 1478 wordt in de Sint-Walburga een doopvont geplaatst, en een klein kerkhof aangelegd. Ook Sint-Jacob wordt een parochiekerk.
Hoe liggen de parochies verdeeld in de 16e eeuw?
In 1614 werd beslist om de te grote Antwerpse parochie van Onze-Lieve-Vrouw op te splitsen in Onze-Lieve-Vrouw-Noord en Onze-Lieve-Vrouw-Zuid. De scheiding werd getrokken langs de Korte en Lange Nieuwstraat. De noordelijke parochie liep tot aan de Paardenmarkt en inclusief de Gratiekapelstraat. De zuidelijke tot aan de Oudaan. Die opdeling duurde tot aan de Franse Tijd. Onder Napoleon werd er opnieuw één parochie van gemaakt.
Tussen 1615 en 1621 wordt de barokke kerk van de jezuïeten (sinds 1803 gekend als de Sint-Carolus Borromeuskerk) gebouwd over de toenmalige Minderbroedersrui en wat vandaag het actuele Hendrik Concienceplein (toen het Jezuïetenplein genoemd). Klaar in 1621, werd de kerk toegewijd aan de toen nog niet heiligverklaarde Ignatius van Loyola, stichter van de orde, met als echte patroonheilige Onze-Lieve-Vrouw. Rubens vervaardigde 39 prachtige plafondschilderingen.
Tot de 16e eeuw was Sint-Joris in Antwerpen de patroonheilige van de brouwers (norrmaal is dat Sint-Arnoldus), en de handbooggilde. De aanbidding gebeurde dus in de Sint-Joriskerk. Tot de Franse tijd was dit een prachtig weelderig versierde kerk. Daarna werd hij gesloten, leeggehaald en afgebroken, en kwam er een wafelenbakkraam. Decennia later werd een nieuwe Sint-Joriskerk gebouwd op de oude fundamenten.
Het is in de oude Sint-Joriskerk dat de zoon van Sebastianus, Theodorus de Vlamme met Anna Thielens in ondertrouw is gegaan. Hierbij was een priester van het kapittel als getuige opgetreden die een rol kan hebben gespeeld in de overbrenging van de wezen de Vlam naar Tongerlo na het overlijden van hun ouders, Michiel en Digna: priester Franciscus Theresia van Lemens. Een andere reden kan zijn dat Theodorus als lid van de voetbooggilde (enige voetbooggilde in de Antwerpse Kempen te Herselt) optrad, en in de Sint-Joriskerk meteen zijn ondertrouw regelde.
Wat de familie de Vlam uit de 17e eeuw betreft, zijn voornamelijk de meest noordelijke kerken van de stad van belang voor ons onderzoek: Sint-Walburga, OLV-kerk, Sint-Jacob en buiten de stad in de heerlijkheid Deurne: Sint-Fredegandus.
DTB
De DTB (Doop, Trouw en Begraafboeken) zijn voor de genealoog een basisbegrip geworden. Het eerste waar de genealoog naar zoekt, is een akte die de naam vermeldt van de persoon die hij zoekt. Dat is doorgaans te vinden in de zogenaamde DTB.
Ook vandaag houdt de pastoor van zijn parochie de namen bij van de nieuwgedoopte, zijn of haar ouders, de huwelijkspartners en de getuigen.
Het was de pastoor of de koster die de akten opmaakte, en bepaalde wat hij er in zette. Dus kan in de ene parochie veel gegevens ingevuld worden, waar in de andere parochie nauwelijks iets extra vermeld wordt. Er was geen vaste eenduidigheid tot het Concilie van Trente in 1563 vastlegde dat het huwelijk moest gesloten worden in een kerk ten overstaan van een priester en getuigen na drievoudige aankondiging, en dat die gegevens vervolgens zouden worden vastgelegd in een huwelijksregister. Meteen worden ook alle dopen en begrafenissen geregistreerd, soms in het zelfde boek, soms in aparte registers.
Het is niet echt duidelijk wanneer men met die registratie is begonnen, maar het staat vast dat het Concilie van Trente daar een voordeel in zag en het als een wet heeft vastgelegd voor de hele katholieke samenleving (en als antwoord op de groeiende protestantse gemeenschap die ontstond door de Reformatie), t.t.z. dit is het wezen van de Contra-Reformatie. (enkele teksten van het Concilie van Trente in het Nederlands).
Sint-Walburgaparochie
De Sint-Walburgakerk2 is de oudste kerk van Antwerpen (omwille van haar locatie, ook wel de burchtkerk genoemd), die begon als een kapel binnen de burcht die op de Werf, een landtong op de oever in de Schelde, was opgericht. Hij werd gesticht door Sint-Amandus in het jaar 660 en werd gewijd aan de heiligen Petrus en Paulus. In de 8e eeuw werd de kapel door de Heer van Antwerpen (Rohingus) geschonken bisschop Willibrordus die de bediening ervan in handen gaf aan de abdij van Echternach (Sint-Willibrordus behoorde tot de Benedictijnenorde), die toen ook de kerk van Deurne bediende. Hier woonde de Heilige (West-Saksische) Maagd Walburgis of Walburga volgens de legende verscheidene jaren in een crypte, gelegen onder de toren. Er bestaan uiteenlopende meningen of Walburga hier daadwerkelijk verbleven heeft. Het zes meter hoger gelegen koor werd pas in 1480 gebouwd.
In de 9e eeuw werd een nieuwe burcht (en kerk) gebouwd (nadat de oude in 835 door Noormannen verwoest werd). De nieuwe burchtkerk, herbouwd door de Benedictijnen, werd gewijd aan de Heilige Amandus en Eligius. Halverwege de 13e eeuw werd op dezelfde plaats een kerk gebouwd die aan de Heilige Walburga zou worden gewijd. Zo ontstond later de Sint-Walburgakerk die pas in 1477 parochiekerk werd zodat men kon dopen, huwen en begraven. De kerk werd voornamelijk door de vissers ‘gestoffeerd’. Binnen de Burcht bevonden zich de Sint-Walburgakerk, het Steen, de Vierschaar, het Reuzenhuis, het Bezaanhuis en het hof van Afflighem.
P. P. Rubens had aan zijn samenstelling reusachtige vormen gegeven. Het middenstuk vertoonde de Oprichting van het Kruis op de luikdeuren, deelmakende van dezelfde samenstelling, zag men aan de rechterzijde de HH. Vrouwen wenende; aan de linker: de kruisiging van de moordenaars; op de buitenzijden, de patronen van de kerk : St-Amandus, Bisschop, Ste Walburgis, Abdis, St-Eligius, bisschop, en Ste-Catharina, Maagd en Martelares. Verder voegde Rubens aan het hoofdonderwerp een schilderij, God de Vader voorstellende; en plaatste hij onder het zelfde panneel drie andere tafereeltjes : de Zaligmaker aan het Kruis; Ste Walburgis varende op een onstuimige zee, en Ste-Catharine naar het graf door engelen gedragen. Rubens had vooral op de afstand gerekend; men weet dat niemand meer dan hij de effekten wist te voorzien, die het tafereel op de hem bestemde plaats zou teweeg brengen.3
Na de Franse invasie werd de kerk op 26 september 1797 gesloten en omgevormd tot stapelhuis voor de Republikeinse Marine. De kerk werd ontmanteld in 1806; de belangrijkste stukken werden verdeeld over andere kerken. Bij Koninkijk Besluit van 8 mei 1816 werd de afbraak van de kerk bevolen. In plaats van de St.-Walburgiskerk kwam in 1803 de vroegere Dominikaner- of Predikherenkerk als St.-Paulusparochie.4
In de plaats kwam het Burchtplein, nadat de restanten van de kerk opgingen in een brand in 1866.
De Sint-Walburgakerk is volledig verdwenen met de rechttrekking van de kaaimuren op het einde van de 19e eeuw. De bedoeling hiervan was om Antwerpen klaar te stomen voor de industriële revolutie en de haven aantrekkelijker te maken voor de handelswereld. Tenslotte was Antwerpen de draaischijf en grootste haven van Europa. Uiteindelijk bleek de vernietiging van het oude centrum van Antwerpen een maat voor niets toen men besliste de havenactiviteiten noordelijker uit te bouwen.
Sint-Jorisparochie
Volgens de Scribanus (rector Jezuïetencollege in 1607) stond in het dorpje Sint-Joris een kerk die later tot parochiekerk zou worden verheven op verzoek van Schout en Schepenen van het dorp. In 1314 besliste hertog Jan om Antwerpen te vergroten waardoor Sint-Joris binnen de Antwerpse stadsmuren werd besloten. Tot de 1798 was het één van de rijkste en mooiste kerken van Antwerpen, o.m. door de vele rijke legaten die aan de parochie werden overgemaakt. Bij de kerk met het ommuurde kerkhof hoorde ook een calvarie. Voorgevel en toren van de kerk gaf uit op de Gerardstraat, het koor keek uit op het Mechelse plein. Na de vernietiging van het kerkgebouw in de Franse Tijd bleef het terrein brak liggen. Vanaf 1825 tot 1840 stond er het “Groot Wafelhuis” dat uiteindelijk plaats zou maken voor de bouw van een nieuwe Sint-Joriskerk die we vandaag kennen.
Voor de door de republikeinen gesloopte St.-Joriskerk werd tijdelijk de St.-Jozefkerk van de Spaanse Theresianen in gebruik genomen.
Sint-Jacobsparochie
De Sint-Jacobskerk
O.L.V.-parochie
De Onze-Lieve_Vrouwekerk met titel kathedraal met Noord- en Zuid-parochie.
Vanaf 1615 af was de O.L.Vrouwekerk met twee doopvonten in het kerkgebouw gesplitst in twee parochies, nl. O.L.Vrouw Noord5 en O.L.Vrouw Zuid6, als gevolg van een beslissing van bischop Mal-derus daterend van 19 december 1614. De splitsing werd kort daarop een feit voor de dopen, huwelijken en begrafenissen, alhoewel het instellen van 2 plebanaten of pastorieën pas van 22 juni 1639 dateert. In 1803 kreeg de O.L.Vrouwparochie (de splitsing tussen Noord en Zuid was toen alweer te niet gedaan) twee succursalen: de vroegere Jezuïetenkerk van St.-Carolus en de St.-Augustinuskerk aan de Kammenstraat.
Sint-Andriesparochie
De Sint-Andrieskerk werd gebouwd door de Augustijnen en werd bediend door de Sint-Michielsabdij. Het OLV-kapittel gaf haar zegen voor een nieuwe parochie in 1529 en werd de kerk gewijd aan Sint-Andreas. De kerk overleefde de Franse Tijd. Hier liggen vooral de muntmeesters van Antwerpen begraven zoals de familie de Letter.
Meer over deze kerk en haar huidige interieur: klik op de foto links.
Sint-Willibrordparochie
De Sint-Willibrordkerk bevond zich in de Vrijheid van Antwerpen, dus buiten de vesten. Het gebied bestreek alle gronden van de stad buiten de muren tot aan de Herentalse Vaart. De overzijde (dus, ten Zuiden) van de Herentalse Vaart tot aan de Schelde behoorde tot de Sint-Jorisparochie. vandaag ligt de kerk in de wijk Seefhoek. Deze kerk had een bewogen geschiedenis: ze is maar liefst zeven keer heropgebouwd, Het huidige gebouw dateert uit 1891. Je vindt de geschiedenis van deze kerk in een PDF op TOPA. Je zou er kunnen uit afleiden dat onze Deurnese familie de vijfde (eerder een houten constructie) en mogelijk ook de zesde kerk heeft gekend, tenminste als ze er passeerden. Zolang het niet mogelijk was om de diensten van de parochie in hun kerk te laten plaatsvinden, gingen de diensten door in de droogscheerderskapel aan de Keizerstraat.
Er zijn toch meer parochies?7
In 1659 ontstond de St.-Laurentiusparochie, tijdelijk was er ook St.-Catharina op het Kiel en St.-Filippus op het Zuidkasteel. Naast deze katholieke kerken bestond er ook tijdelijk een hervormde kerk.
De grenzen van de parochies O.L.Vrouw Noord en Zuid, St.-Walburgis, St.-Jacob, St.-Joris en St.-Andries hebben tot aan het einde van het Ancien Régime geen enkele wijziging ondergaan.
Andere kerken in de stad Antwerpen (binnen de Leien) die vandaag als parochiekerk dienst doen, waren vóór de Franse Tijd onderdeel van abdijen en kloosters. bvb. De Sint-Pauluskerk behoorde toe aan het Predikherenklooster, later gebruikt door de Domenicanen., de Augustijnenkerk in de Kammenstraat (Cammerstraat), de Carolus Borromeuskerk (voordien Sint-Ignatiuskerk) van de Jesuïeten (waar de families Dellafaille en Houtappel begraven liggen), met daarnaast het Professiehuis (verving in 1616 het Huis van Aken, waar o.a. Rubens studeerde) … DIn 1803 werd de St.-Jozefkerk aan de Rozier ondergeschikt aan St.-Andries en de gewezen Capucienenkerk van St.-Antonius ressorteerde weldra onder de St.-Jacobskerk terwijl de St.-Anna of Keizerkapel aan de Keizerstraat, tot in 1805 onder St.-Paulus hoorde, datum waarop de overheveling naar St.-Carolus volgde.
Buiten de wallen was de Herentalse vaart de grens tussen St.-Willibrordus (noord) en St.-Laurentius (zuid). Pas in de tweede helft van de 19de eeuw zouden er nieuwe splitsingen komen. St.- Jozef (Loosplaats) was toen de eerste nieuwe parochie; ze nam een deel af van St.-Willibrordus en een deel van St.-Laurentius. Daarna kreeg het Kiel zijn zelfstandige parochie met St.-Catharina. Tot dan toe had het tot St.-Joris behoord. Vervolgens nam de St.-Amandusparochie (Van Kerckhovenstraat) een ander gedeelte van St.-Willibrordus af en in 1880 ontstond op het zuid de parochie van St.-Michiel en Petrus.
Daarna ontstond op Zurenburg de St.-Norbertusparochie. Als af-splitsing van St.-Amandus kwam nadien op Lobroek de St.-Lambertus parochie tot stand. Toen kwam daar nog in het noorde-lijke stadsgedeelte de St.-Eligiusparochie (Onderwijsstraat) bij. Naderhand werd van St.-Amandus nog een gedeelte afgenomen, dat de H. Hartparochie (Lange Beeldekensstraat ) werd. 8
- Uit St.-Jozef ontstond in begin van de 20ste eeuw de H. Geestparochie. De Kristus-Koningsparochie dateert uit de tijd van de wereldtentoonstelling van 1930 en de nieuwe St.-Walburgis kerk aan de Volkstraat op het zuid van 1936.
Bleven onbesproken: de gebieden van Antwerpen-Linkeroever, de Luchtbal en de later bij de fusie aangehechte gemeenten.
- De parochie is het laagste institutionele niveau van het bisdom. Pas tijdens het concilie van Trente werd een parochie gedefinieerd als een territorium met afgebakende grenzen waarbinnen een gemeenschap leeft die een eigen kerk heeft. De middeleeuwse parochie gaat uit van een gemeenschap van gelovigen binnen een omschreven territorium die gebonden waren aan een bepaalde kerk en die voor hun zieleheil waren toevertrouwd aan een priester die permanent aan deze kerk verbonden was. De parochiekerk vormde het constituerende element en het middelpunt van de parochie. Zij die de verplichting hadden om hier de sacramenten te ontvangen waren de parochianen. In deze kerk en geen andere moest iedere parochiaan op zon- en feestdagen de mis bezoeken, zijn kinderen laten dopen, in het huwelijk treden, minstens éénmaal per jaar de eucharistie ontvangen en wanneer hij stierf, werd hij vanuit deze kerk begraven op het kerkhof bij de kerk. Er waren ook kerken binnen een parochie waar men wel de mis mocht bezoeken, maar waarin men zich niet kon laten dopen en men niet kon trouwen of een uitvaart houden. Hiervoor moest men naar de hoofd- of moederkerk in de parochie. [Bron: A.J.A. Bijsterveld, “Laveren tussen Kerk en Wereld, De pastoors in Noord-Brabant 1400-1570” VU Amsterdam, 1993]. ↩︎
- Je zal vooral de omschrijving Sint-Walburgis vinden, zelfs al was de heilige een vrouw, zoals in dit geval Sint-Walburga. ↩︎
- Oude kloosters en kerken. Floris Prims? ↩︎
- Beknopt overzicht met dank aan Rina Havelaerts, 2023 Facebook, besloten groep FK, regio Antwerpen ↩︎
- O.L.Vrouw-Noord: Venusstr., Gratiekapelstr., achter de Jan van Lierstr., Markgravestr., Lange Nieuwstr., Korte Nieuwstr., Lijnwaardmarkt, Blauw-moezelstr., QuintenMatijsdoorgang, Suikerrui, Boterrui tot aan de Schelde dan van de Schelde naar de Kuiperstr., Vleeshouderstr., Zirkstr., Lange Koepoortstr., Koepoortbrug, Klapdorp, Kaasbrug, Falconplein, Falconrui ter hoogte van het Hessenstraatje de Paardenmarkt dwarsend, even terug tot aan de Venusstr. ↩︎
- O.L.Vrouw-Zuid: van de Schuttershofstr. N., Driehoek, Oudaanstr., ach-ter de Kammenstraat, Steenhouwersvest N., St-Jansvliet tot aan de Schelde, van de Schelde naar de Boterrui Z., Suikerrui Z., Quinten Matsijsdoorgang Z., Blauwmoezelstr., Lijnwaadmarkt, Korte Nieuwstr Z., Lange Nieuwstr Z., Pruynenstr., Gramayerstr., Meir en deze weg dwarsend ten westen van het Kon.Paleis, even oostwaarts tot bijna aan de Wapperstr., de Jodenstr dwarsend naar de Schutterhofstr. toe ↩︎
- Literatuur :
FLORIS PRIMS: Kerkelijk Antwerpen op het einde der 17e en bij het begin der 18e eeuw: een kataloog van de kerken, kloosters, godshuizen. Baasrode, 1924, 18 blz. (Stadsbib Antwerpen, K250284)
GEORGES VERVOORT: Antwerpse straten brochure met omzettingstabel van secties en sectienummers naar normale straatnamen en de parochies waaronder ze ressorteren (VVF-Centrum Merksem, H 20.0086) ↩︎ - De Antwerpse Genealoog 26 ↩︎