In de beginjaren van mijn stamboomonderzoek hield ik verkeerdelijk Sint-Annakerk voor de eeuwenoude parochiekerk van Tongerlo tot ik de kaarten en gravures van de abdij begon te bestuderen. Dan leerde ik dat de kerk in de 19e eeuw was afgebroken, en eerder al leeggehaald was, nadat de abdij sedert de Franse Tijd onteigend, verkocht en ontmanteld werd. Van de abdijkerk en de parochiekerk die zich beide binnen de muren van de abdij bevonden, blijven nu enkel nog een gazon over.
Zelfs archeologische opgravingen van de kerk brachten niet veel vondsten naar. Enkele menselijke overblijfselen kregen een nieuwe rustplaats op het kerkhof van de paters. Die overblijfselen vertegenwoordigen nu symbolisch onze voorouders die in de kerk begraven lagen.
De parochiekerk:
Sinds het ontstaan van de abdij kwamen de dorpelingen hun geloof belijden in de kapel van het klooster; toen de abdij begon te groeien was er nood aan een grotere kerk, en werd een prachtig gebouw neergezet onder het toeziend oog van de vermaarde architect Rombout II Keldermans. naar verluid zou hij echter eerst de parochiekerk hebben neergezet, zodat er in alle rust aan de abdijkerk annex bibliotheek en refter kon gewerkt worden.
Op 3 augustus 1514 liet abt Antonius Tsgrooten (abbiaat 1504-1530) een parochiekerk bouwen omdat de erediensten voor de bevolking van het dorp van Tongerloo het kloosterleven in de toenmalige abdijkerk sinds jaren verstoorde. Om toch nog enigszins aan de grieven van de bevolking tegemoet te komen, werd de nieuwe parochiekerk op het terrein van de abdij gebouwd (binnen de zuidoostelijke muur), en werd zij gewijd aan St Anna. Deze zou blijven bestaan tot in de 19de eeuw. De kerk stond tegen de zuidelijke omwalling, ten oosten van de grote ingang, aan de huidige Sint-Jozefspoort. De parochiekerk werd op 3 augustus 1514 geconsacreerd door een hulpbisschop van Luik, Mgr F. Chaletti, met toelating van de bisschop van Kamerijk.
[de hiernavolgende tekst is deels overgenomen uit het Archeo-rapport 58 –
Het archeologische onderzoek van de oude parochiekerk in de abdij van Tongerlo, Kessel-Lo, 2011, Studiebureau Archeologie bvba]
Volgens de literatuur is deze kerk een éénbeukig gebouw geweest zijn, met twee altaren als scheiding tussen kerk en koor. De apsis zou gevormd zijn door twee schuine muren en een rechte afsluiting.
Achter het koor en het hoofdaltaar bevond zich de sacristie en achter in de kerk het oksaal. In het midden van de kerk zou zich een lange, spitse toren (een dakruiter) bevonden hebben. De kerk stond binnen de muren, maar de ingang aan de zuidkant gaf uit buiten de muren. Rond 1760 heeft prelaat van den Nieuweneynde de kerk achter het oksaal laten vergroten. De toren en het dak zouden eveneens vernieuwd geweest zijn rond dit jaar. Enkele 17de en 18de eeuwse iconografische bronnen lijken deze beschrijving te bevestigen. Zo toont een overzicht van de abdij in vogelperspectief, getekend door de Boheemse schilder Wenceslaus Hollar en geëtst door Leo Van Heil uit Brussel in 1650, onder het abbatiaat van Augustinus Wichmans een éénbeukige kerk met vier traveeën en een dakruiter in het midden. Op een grondplan van de kerk door J. Subil uit 1655, staat een éénbeukige kerk met vijf traveeën afgebeeld en een koor gevormd door een apsis met een driezijdige polygonale koorsluiting. Op dit grondplan is aan de zuidkant van de kerk een deuropening afgebeeld (zie inzet bovenaan).
De parochiekerk telde drie altaren (met een jaarlijks wijdingsfeest op de Zondag vóór Maria’s geboorte). Het hoogaltaar (koor) was gewijd aan de onbevlekte en Moeder Gods Maria, en aan de HH. Augustinus en Bernardus.
Het altaar aan de zuidkant was gewijd ter ere van HH. Antonius, Sebastianus, Christophorus (martelaar), Rochus en Stephanus.
Het andere altaar aan de noordkant was gewijd aan de HH. Anna, Catharina, Barbara, Maria Magdalena, Agatha en de aartsengel Michael.
De breedte van de kerk mat mogelijk 20 voet Herentalse maat (6m)(en was 100 voet of 28m lang) (1 Herentalse voet = 0,28 meter)
Er was een broederschap ter ere van Sinte-Anna, Iedere dinsdag werd het misoffer opgedragen voor de zielen van de medebroeders en -zusters.
Voor de vernieuwing van de abdijkerk (na het voltooien van de parochiekerk) moesten de nodige financiën voorzien worden; daarom werd in 1517 o.a. Den Draeck (refuge van de abdij in Antwerpen) aan de ‘Kipdorpstraete’ verkocht aan Petrus van Halmale (Herentals) (via volmachthouders Joannes Martini (rentmeester van de abdij 1510-1525) en Gozewien van der Weyden; die laatste was de vader van de schilder Rogier van der Weyden).
In 1953 ving de gemeente aan met de bouw van een nieuwe parochiekerk in het centrum van Tongerlo.
Veel voorwerpen in de kerk zijn afkomstig van de voormalige Sint-Annakerk. Deze omvatten schilderijen van de Vlaamse School uit de 16e, 17e en 18e eeuw. Daarnaast een Onze-Lieve-Vrouw met Kind en een Calvarie (14e eeuw); 17e-eeuwse beelden van Sint-Anna, Sint-Norbertus en Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen. De zijaltaren zijn van gemarmerd hout (3e kwart 17e eeuw), Ook de biechtstoelen zijn 17e-eeuws. Daarnaast is er 19e-eeuws meubilair: koorgestoelte en doksaal.
